کاربردهای گیاهان دارویی
گیاهان دارویی از قدیم الایام مورد استفاده بومیان محلی هر منطقه قرار می گرفته است و جز منابع کمیاب و ارزشمند موجود در طبیعت است و درآمد بسیاری از بومیان و کشاورزان هر منطقه به آن وابسته است.
بومیان مناطقی که در آن گیاهان دارویی به صورت وحشی رشد می کنند را جمع آوری کرده و پس از خشک کردن به روش سنتی آن را به تجار کشور خود می فروشند.
کشاورزان، امروزه به کاشت گیاهان دارویی به علت سود دهی زیاد آن نسبت به کاشت غلات و صیفیجات علاقه مند هستند و زمین های خود را به کشت گیاهان بومی منطقه خود اختصاص می دهند.
در برخی از روستاها با ایجاد کارگاهایی اقدام به فرآوری گیاهان دارویی شده است که در اشتغال زایی مردم بومی نقش بسیاری ایفا می کند.
در ایران به علت نبود دستگاه های مدرن و مجهز فرآوری گیاهان دارویی بسیار کم صورت می گیرد و اغلب به صورت خام به کشورهای اطراف صادر می شود و متاسفانه حتی بسیاری از گیاهامی بومی ما به اسم کشورهایی مانند هند و امارات به اروپا و آمریکا فروخته می شود.
گیاهان دارویی چیست؟
- گیاهان دارویی به گیاهانی گفته می شود که برخی از اندام های آن حاوی ماده موثره است.
- واژه Herb از کلمه لاتین Herba به معنی محصولات سبز گرفته شده است.
- این واژه به همه گیاهان کاشته شده در مزارع یا گیاهان وحشی و خودرو گفته می شود.
- در یک تعریف کلی به گیاهانی گفته می شود به علت وجود مواد موثره در صنابع داروسازی، آرایشی- بهداشتی، صنایع غذایی، عطر سازی، طب سنتی و رنگ آمیزی استفاده می شود.
بخش های دارویی گیاهان دارویی
- گل
- برگ
- سرشاخه
- پوست
- ریشه
- صمغ
- جوانه ها
- بذر و دانه ها
گیاهان دارویی به چه صورت استفاده می شود؟
- گیاه تازه
- گیاه خشک شده
- استحصال مواد موثره در صنعت
- به صورت فرآوری شده توسط حرارت
نکته: تاکنون 2500 الی 500 هزار گونه گیاهی از گیاهان داوریی در سراسر جهان شناخته شده اند که حدود 35 هزار از این گونه ها به عنوان گیاه دارویی استفاده می شود.
فقط حدود 100 گونه به صورت منظم در سراسر جهان کشت می شود و بقیه گیاهان به صورت خودرو و حشی از طبیعت جمع آوری می شود که به گونه هایی که از طبیعت جمع آوری می شوند گوه گیاهان خودرو گفته می شود.
تعدادگونه های گیاهان دارویی در جهان
| نام کشور | گونه گیاهی |
| هندوستان | 2500-800 |
| چین | 9905-5000 |
| مالزی | 7000-6000 |
| ترکیه | کمتر از 500 |
| کشورهای اروپایی | کمتر از 2000 |
| عراق | کمتر از 1500 |
| کلمبیای آمازون | 2000 |
| سریلانکا | 1400 |
| نپال | 700 |
| کل جهان | 7500-3500 |
گیاهان دارویی در چه صنعتی استفاده می شود؟
- صنایع غذایی
- صنایع آرایشی بهداشتی (عطرسازی و رایحه درمانی)
- داروسازی
- رایحه درمانی
صنایع غذایی
- از گیاهان دارویی به عنوان غذا، ادویه، چاشنی و نگهدارنده در صنایع غذایی استفاده می شود.
- امروزه با افزایش افراد وجترین و وگن استفاده از چای های گیاهی، نوشیدنی ها و قهوه های معطر، و استفاده از گیاهان دارویی معطر به منظور افزودن طعم، رنگ، عطر و ارزش غذایی به غذاها و نوشیدنی ها استفاده از گیاهان دارویی وارد مرحله جدیدی شده و استفاده از آن افزایش پیدا کرده است.
- مهم ترین بخش هایی از گیاهان دارویی که در صنایع غذایی استفاده می شود عبارت است از:
- سرشاخه ها
- برگ ها
- گل ها
- ریزوم ها
- ریشه ها
- دانه ها
- میوه
- پوست
مصرف خوراکی گیاهان دارویی به علت افزایش تقاضات برای سبزیجات خوراکی روز به روز در حال افزایش است.
- یکی از مشکلات استفاده از گیاهان دارویی در صنایع غذایی محدودیت نگهداری گیاهان دارویی تازه است .
- بنابراین به تکنولوژی های پیشرفته برای حمل، نگهداری و خشک کردن گیاهان دارویی نیاز است.
- برای خشک کردن به شیوه مدرن، گیاهان نامرغوب را از گیاهان مرغوب جدا کرده و پس از درجه بندی در دستگاه خشک کن می ریزنند .
- گیاهان دارویی به صورت تازه، خشک شده، پودر شده، کپسول، قرص، پودر و تنتور مصرف می شود.
- در بین محصولات فرآوری شده گیاهان دارویی غذاهای دارویی (Functional Foods) به عنوان محصول جدید روز به روز تقاضای زیادی در بازار مصرف گیاهان دارویی دارد.
- غذاهای دارویی از دهه 80 میلادی ابتدا در کشور ژاپن مطرح شد، سپس در سایر کشورهای پیشرفته گشترش یافت.
- به علت افزایش بیماری ها مانند سرطان، دیابت و بیماری های قلبی استفاده از غذاهای فراسودمند ( غذاهای دارویی) در برنامه توسعه کشورهای پیشرفته به عنوان یکی از هدف های مهم گنجانده شده است.
- غذاهای دارویی به دلیل وجود ترکیبات زیست فعال، تامین کننده مزایای فیزیولوژیکی هستند که هدف از تولید و مصرف این غذاها پیشگیری و کنترل بیماری هاست.
- در غذاهای دارویی ترکیباتی به مواد غذایی اضافه می شود که مواد مضر را حذف کرده و ترکیبات مفید به مواد غذایی افزوده می شود.
- غذاهای دارویی، غذاهایی با مزایای درمانی هستند که ارزش غذایی آن به وسیله افزودن برخی مواد موثره بالا رفته است.
- برخی از معطر کننده های غذایی عبارت است از: وانیل، کاکائو، منتول، اسانس، اولئورزین، ادویه و گیاه خشک.
- عصاره زرد چوبه، کارامل ( عصاره چغندر فند) بتاکاروتن، کاپسنتین، کاپسوروبین، آنتوسانین، گزانتوفیل لوتئین ( استخراج شده از گلبرگ های خشک شده همیشه بهار و یونجه به رنگ زرد طلایی) از جمله رنگ های گیاهی خوراکی هستند.
- گیاهانی که به عنوان ادویه، چاشنی و مواد غذایی استفاده می شود عبارت است از: زعفران، هل ، زیره سبز، فلفل قرمز و سیاه، جوز هندی، دارچین، هل، آنیسون، بابونه آلمانی، مریم گلی، بادرنجبویه، مرزنگوش، علف لیمو، آویشن شیرازی، خردل، کاسنی، موسیر، رازیانه، مرزه، ترخون، اسطوخودوس، گل محمدی، بهارنارنج، کنجد، میخک، رزماری و آنغوزه.
- چای گیاهی، چاهی است که از گل، برگ،میوه، پوست، دانه و سرشاخه های گلدار تهیه می شود.
- چای گیاهی به علت مواد موثره بالا، خواص زیادی دارد و قدرت سیستم ایمنی بدن را بالا می برد و باعث آرامش روحی و جسمی می شود.
- چای های گیاهی را می توان از یک گیاه خاص یا مخلوطی از چند گیاه تهیه کرد.
- از محصولات فرآوری شده گیاهان دارویی مانند اسانس ها، صمغ ها، رزین ها، تنتورهای گیاهی، اولئورزین ها، عرق ها، روغن های گیاهی، رنگ های گیاهی، بالزام ها (Balsam)، کانکریت ها (Concretes)، عصاره ها (Extract) در تولید ادکلن ها، عطرها، تونیک، لوسین، شامپو، خوشبو کننده ها، صابون، ژل حالت دهنده، مام، رنگ های آرایشی، خمیر دندان ها، دهان شویه، پودر لباسشویی، کرم ها، آبرسان ها و … استفاده می شود.
استفاده از گیاهان دارویی در صنعت
- از گیاهان دارویی در صنایع چاپ و کاغذ، رنگ آمیزی پارچه، چسب ها ( صمغ عربی و صمغ قطی)،
مواد ژله ای (آگار، نشسته، آلژینات، کاراژینان، فوریلاران و پکتین ها)، بافت دهنده ها مانند صمغ دانه اقاقیا (Locust Bean Gum) و صمغ گوار (Guar Gum) استفاده می شود.
- تنظیم کننده های رشد گیاهی، مواد آللوپاتیکی (ترپنوئیدها، کومارین ها، فلاونوئیدها، آلکالوئیدها، گلیوکوزیدها، فنولیک اسیدها، گلوکوزینولات ها و تانن ها که از گیاهان مختلف و برخی اسانس ها به دست می آید.
- گیاهان دارویی و معطر به علت داشتن ترکیبات فعال به ویژه به شکل اسانس و عصاره که در محصولات متنوعی مانند آفت کش ها، علف کش ها، قارچ کش ها، ضد میکروب ها به کار می روند.
- همچنین دارای پتانسیل مطلوبی برای جایگزینی با مواد شیمیایی هستند و هم اکنون به منظور کنترل عوامل بیماری زا و حشرات استفاده می شود.
- از علف های هرز، گل های وحشی، پوست ریشه ها، میوه های آجیلی، عصاره های تانن دار، کلوفون ها و بریوفیت ها از جمله رنگ های طبیعی هستند که برای رنگ آمیزی پارچه و منسوجات، نقاشی، کاغذ و صنایع چاپ استفاده می شود.
داروسازی
- امروزه استفاده از گیاهان دارویی در داروسازی با رشد صنعت و استفاده از دستگاه های پیشرفته در صنایع داروسازی افزایش پیدا کرده است.
- در حال حاضر استفاده از گیاهان دارویی برای تولید داروی گیاهی جهت درمان بیماری ها یکی از مهم ترین راهبردها در زمینه سلامت، تجاری و فناوری مورد توجه قرار گرفته است.
- از آنجا که انسان جزیی از طبیعت است برای درمان هر بیماری هر چه انسان به طبیعت نزدیک تر شود درمان سریع تر و مطمئن تر است.
- استفاده از گیاهان دارویی برای تولید داروهای گیاهی مطمئن ترین و بی خطرترین راه برای درمان بیماری به جای استفاده از داروهای شیمیایی است.
رایحه درمانی
آروماتراپی از دو کلمه آروما به معنی بوی خوش و تراپی به معنی درمان می باشد.
از مهمترین ویژگی اسانس های گیاهی تحریک حس بویایی میباشد که گیرنده های عصبی حس بویایی را تحریک می کنند.
دستگاه بویایی به مرکز کنترل هیجان، حافظه و احساسات جنسی (سیستم لیمبیک) متصل می باشد.
در کنترل ضربان قلب، فشار خون، استرس، تنفس، تعادل هورمون ها، احساسات و خلق و خو دخالت دارد.
در نهایت این پیغام های دریافت شده توسط مغز، بر جسم و روح انسان تاثیر می گذارد.
باعث کاهش اضطراب و مشکلات روحی و روانی، رفع دردهای عضلانی و روماتیسمی، بر طرف شدن اختلالات گوارشی و بسیاری از بیماری های جسمی و روحی می گردد.
کاهش وزن، آرامش و کنترل درد، خواب عمیق و افزایش میل جنسی از جمله فواید آروماتراپی هستند.
در واقع حس بویایی انسان بسیار قوی‌تر از حس چشایی او است و می‌توان گفت به‌نوعی قادر است خاطرات را نیز در خود نگهداری کند.
آروماتراپی یکی از بی خطرترین، کم هزینه ترین و اثر بخش ترین روش های درمانی است.
رایحه اسانس هریک از گیاهانی چون هل، دارچین، اکالیپتوس، نعنا، آویشن، اسطوخودوس، یاس، گل سرخ، مریم گلی، اکلیل کوهی، چوب سرو، بابونه و … تاثیری خاص بر بدن می گذارد.
همچنین در رفع خستگی و استرس، رفع افسردگی و پرخاشگری، آرامش، شادابی و تمدد اعصاب موثر می باشد.
روش های استفاده از آروماتراپی از طریق تنفس، از طریق مالیدن بر روی پوست، از طریق حمام میباشد.
